Sinds 1980 geeft de Bond van Evangelische kerken in de DDR ter gelegenheid van de ‘Friedensdekade’ dit vredesvignet uit onder het motto ‘Schwerter zu Pflugscharen’. Het ontwikkelt zich snel tot een algemeen symbool van het kerkelijke vredeswerk. Het toont een veel geroemd gedenkteken van de Russische beeldhouwer Jewgeni Wutschetitsch, dal de Sovjet-Unie in 1959 aan de Verenigde Naties schonk en tot vandaag toe voor haar gebouw in New York te zien is. Het symbool wordt echter in de DDR niet getolereerd in de openbaarheid.

Kerk in de DDR enige partijonafhankelijke instituut

‘Hollanditis’ in de ‘vredesstaat’

• De kerk in de persoon van de Berliner Dom als redelijk alternatief voor het dictatoriaal socialisme spiegelt zich in 1980 in het - inmiddels gesloopte - Palast der Republik.

Bij vele jonge gelovigen in de DDR rijzen de twijfels over de zin van het toenemende militarisme, zoals het Wehrunterricht op de middelbare scholen en de paraatheidsoefeningen in de bedrijven. Jongeren die van huis uit niet gelovig zijn opgevoed hebben op hun jas een button genaaid met de tekst ‘Zwaarden tot Ploegscharen’; de leus van een kerkelijke vredesweek die in Dresden werd gehouden. De autoriteiten kijken geërgerd toe, maar grijpen nog niet in.

Buitenstaanders zullen over deze terughoudende opstelling van de Oostduitse overheid verbaasd zijn, vertrouwd als ze zijn met het cliché dat christenen in Oost-Europa aan voortdurende vervolging onderhevig zijn. Meer ingewijden weten echter dat een goede verstandhouding tussen kerk en overheid in de DDR voor beiden erg belangrijk is. Over de grillige realiteit van een ‘christelijke enclave’ in een staat die het athefsme propageert gaat het volgende artikel.

Legeruniform

Even schrik ik als ik in een kerkelijke verblijfsruimte bij Oost-Berlijn een man in een grijsgroen legeruniform aan tafel zie zitten. Maar zijn schouderinsigne - een schepje - stelt me gerust. Het moet een van de honderden dienstplichtigen zijn die de afgelopen jaren hebben geweigerd wapens te dragen in hun diensttijd en er de voorkeur aan hebben gegeven
'Spatensoldaat' te worden. Van hem heb ik in oorlogstijd geen kwaad te verwachten. Ondanks zijn forse gestalte, maakt hij een beetje een sloeberige indruk.
Weiger je wapens?, vraag ik hem overbodig.
Ja, de Duitsers hebben al lang genoeg wapens gedragen en daar is alleen maar ellende van gekomen.
Maar word je wel goed behandeld? Over de behandeling van deze ‘weke pacifisten’ hebben ik minder leuke verhalen gehoord.
Ja. De Bausoldaten hebben acties gevoerd voor een betere behandelinq en nu worden ze goed behandeld, zelfs beter dan de andere dienstplichtigen.

Groot voorrecht

Deze wapenweigering is in het Oostblok een groot voorrecht. Aan de inspanning van de kerk in de vroege jaren ’60 – toen deze nog in één overkoepelend orgaan zat met de kerk in West-Duitsland – is het te danken dat dit mogelijk is. Dankzij de zelfstandigheid van de kerken in de DDR, waarvan de Evangelische met acht miljoen leden wel de grootste is, komen er uit deze richting vaak voorstellen die sterk afwijken van die van de regeringspolitiek in Oost-Berlijn.
En dat valt des te meer op in deze ‘totalitaire’ staat, waar de partijkaders hun invloed zo ver mogelijk willen laten reiken. Waar het krantje van de plaatselijke konijnenfokkersvereniging trots meldt dat de fokresultaten geheel hebben beantwoord aan de richtlijnen van het tiende partijcongres van de Sozialistische Einheitspartij Deutschlands, de S.E.D.
De periodieken van de kerk zijn dan weliswaar niet ‘gelijkgeschakeld’, maar toch wordt ook gecontroleerd of deze bladen qua inhoud niet te veel afwijken van de partijlijn.

• Fernsehturn en Marienkirche bij de Alexanderplatz in Oost-Berlijn. Reikt de stem van de regering werkelijk verder dan die van de kerk?

Eigen maatschappijtje

Toch is de kerk in de DDR het enige instituut dat echt losstaat van de SED en een eigen maatschappijtje draaiende houdt. De kerk heeft radiozendtijd, er zijn diverse kerkelijke uitgevers en drukkerijen en voor blinden worden daar zelfs boeken gedrukt.
Dat dit wordt getolereerd heeft de kerk niet alleen te danken aan de huidige soepele opstelling van de hogere geestelijken. Want de kerk is zo goed als onmisbaar door het vele maatschappelijk werk dat in kerkelijk verband word verricht..
Op sommige gebieden laat de staat nogal eens verstek gaan. Hoe kan het ook anders als propaganda en prestatie zo overheersen? Soms lijkt het of alleen de productiecijfers tellen. Bij iedere fabriekspoort tref je een vitrine aan, waarin de foto's van ‘Unsere Besten’ prijken: de mensen die de afgelopen periode het hardst hebben gewerkt.

• Leus in Magdeburg. De staat voert de prestatiemoraal hoog in het vaandel.

Gehandicapten

De DDR-media gaan er prat op dat iedereen werk heeft. Maar dat houdt nog niet in dat iedereen gelukkig is. Diegenen die minder betrokken zijn bij het arbeidsproces zijn het kind van de rekening. Gehandicapten worden alleen van staatswege verzorgd en gerevalideerd als er kans is dat ze in de toekomst weer volledig aan de slag kunnen, want de ijzeren wetten van de economie gelden hier even hard als in het westen: geld dat moet worden uitgegeven moet ook weer terugkomen. Over die mensen die buiten het arbeidsproces vallen ontfermt de kerk zich. Zij exploiteert meerdere zieken- en bejaardentehuizen en heeft ook instellingen voor geestelijk- en lichamelijk gehandicapten onder haar hoede. Deze tehuizen zijn vaak met betere voorzieningen uitgerust dan die van de staat, niet in de laatste plaats doordat de kerken in de Bondsrepubliek met de nodige gelden en materialen bij springen. Zo wordt de staat een aanzienlijke financiële en materiële last uit handen genomen.

• Deels gerestaureerd kerkje in Dornburg aan de Elbe. De restauratie gebeurt voornamelijk door vrijwilligers.

Gewillig oor

Maar ook voor anderen heeft de kerk een belangrijke functie. Want veel mensen doen slechts voor de vorm mee aan deze prestatie- en propagandamaatschappij. Want ’s avonds geven velen de voorkeur aan de Westduitse televisiekanalen. Van staatswege wordt niet graag toegegeven dat de mensen ondanks de volledige werkgelegenheid toch persoonlijke problemen kunnen hebben. Voor deze mensen hebben dominees en pastoors vaak een gewillig oor. Zij organiseren gespreks groepen voor mensen die tobben met overmatig drankgebruik (alcohol is de 'drug' van het Oostblok) of huwelijksproblemen hebben. Jongeren die een kans op een baan of studieplaats hebben verspeeld omdat ze op school geen blad voor hun mond wilden nemen, kunnen binnen de kerk nog worden opgeleid voor verpleger. De inspanning voor de mogelijkheid ‘Bau- of Spatensoldat’ te worden heb ik al eerder vermeld.

Toevluchtsoord

Door de opstelling buiten het strakke politieke SED-stramien is de kerk een toevluchtsoord geworden voor alles wat een beetje alternatief is. Restauratieprojecten voor de vele vervallen dorpskerkjes trekken onder de vele vrijwilligers ook niet-gelovigen. Keert in het westen een groot deel van de jeugd rondom de puberiteit de kerk definitief de rug toe, in de DDR lijkt eerder het omgekeerde te gebeuren. Opvallend is onder de actievere christenen de diversiteit aan beroepen. Aan de kerkelijke activiteiten nemen zowel verplegers en studenten als dakbedekkers, bouwvakkers, bakkers, timmerlieden en fysiotherapeuten deel. Hun politieke interesse is vaak opmerkelIjk.

Wantrouwend

En juist door dat laatste blijft de staat wantrouwend tegenover de activiteiten van gelovigen. Daarom houdt de veiligheidsdienst (de Staatsicherheit, gewoonlijk ‘Stasi’ genoemd) hen nauwlettend in de gaten. Openbare bijeenkomsten gaan vaak vergezeld met de aanwezigheid van breedgeschouderde heren in lange regenjassen die op afstand toekijken. Jongeren in Oost-Berlijn die op hun parka’s de sticker 'Zwaarden tot Ploegscharen’ dragen worden regelmatig opgepakt en verhoord. Ook leerkrachten manen hen aan deze slogan van hun kleren te verwijderen. Twee vrienden van mij die de leus op hun voordeur hadden geplakt werden door een medebewoner aangegeven bij de politie. Een groep jongeren die met de trein op weg waren naar een kerkelijk treffen en deze button ook droegen, mochten de stationshal niet verlaten voordat ze deze van hun kleding hadden verwijderd en afgegeven. De grootste grief van de autoriteiten tegen deze – in onze ogen volkomen onschuldige – kreet is dat zij vrezen dat er een generatie jongeren ontstaat die de ‘imperialistische NATO-dreiging’ niet meer serieus neemt.

• Leuzen in Potsdam (links, april 1980) en Rostock. (rechts, zomer 1979). De De DDR-autoriteiten hanteren het begrip ‘vrede’ op een tweeslachtige wijze.

Tweeslachtig

Want het woord 'vrede' wordt in het Oosten gebruikt op een manier die je in Nederland alleen nog maar in zeer rechtse kringen tegenkomt: die vrede kan alleen worden gegarandeerd met een sterk gedisciplineerde legerrnacht. Die Nationale Volksarmee sichert unsere Frieden staat op de spandoeken van de door de staat georganiseerde manifestaties tegen de 'NATO-Hochrustung'. De SED (=de staat) voert dus wat vrede betreft een tweeslachtige koers. Zij bejubelde eind 1979 het terugtrekken van 100.000 man Russsische troepen uit de DDR, maar zei er niet bij dat even later Afganistan werd bezet door een even grote troepenmacht. Een toevallige samenloop van omstandigheden?

Wehrunterricht

Uitvoerig wordt aandacht besteed aan de demonstraties in het Westen, die gericht zijn tegen het ‘NATO-Raketenbeschluß’, maar een grote demonstratie in Dresden die niet door de SED was georganiseerd, maar door de kerk en vijfduizend mensen trok, werd verzwegen. Hier werden voorstellen gedaan om lanceerinstallaties voor kernraketten in de DDR te ontmantelen en stelde landsbischop Hempel voor het het Wehrunterricht op de scholen te vervangen door lessen in 'vredesopvoeding'. De hogere kerkleiding distantieert zich overigens van deze activiteiten uit angst dat de voortdurende dialoog met de staatsvertegenwoordigers er anders onder gaat lijden.

Eenzijdige stappen

Maar toch blijkt dus dat de staatsleiding, die denkt dat een sterk gemilitariseerd Warschaupact ‘de vrede kan afdwingen’ niet door iedereen kritiekloos in haar uitspraken wordt gevolgd. De kerk, die in aantal volgelingen het aantal leden van de SED ruimschoots overtreft heeft de slogans van westerse vredesgroeperingen overgenomen. De staat heeft niet overzien wat de gevolgen zijn van het voortdurend prijzen van deze bewegingen in haar media.
Nu in het Westen steeds meer wordt ingezien dat de NATO als een echte bedreiging wordt gezien door het Oostblok, is bij mensen in de DDR de gedachte opgekomen dat er in westerse landen een angst kan zijn voor de bewaping van het Warschaupact. Daarom vinden zij dat ook in het Oostblok eenzijdige stappen voor ontwapening moeten worden genomen om de mensen in West-Europa vertrouwen te schenken.

Polarisatie

Het is noq niet duidelijk wat er gaat gebeuren als er werkelijk een polarisatie onstaat tussen kritische gelovigen (en in de toekomst misschien ook niet-gelovigen) en de leiding van de staat. Nu al hebben de hogere vertegenwoordigers van de kerken in Oost-Duitsland hun basis niet meer volledig in de hand. Als de staat hard tegen deze ‘onafhankelijken’ zou gaan optreden, maakt deze zich tegenover het westen weinig geloofwaardig en verspeelt de SED wermoedelijk bij westerse vredesbewegingen het laatste restje goodwill dat daar nog is te vinden sinds de intrede van de staat van beleg in Polen. Het is dan ook niet ondenkbaar dat deze vredesproblemathiek oorzaak zal worden van een nieuw spanningsveld in het Oostblok, met name in de DDR.

Het aantal burgers in de DDR dat aangesloten en is bij een kerk bedraagt ongeveer tien miljoen: ongeveer tweederde van de totale bevolking. Ruim acht millioen zijn Evangelisch-Lutheraans, 1.3 millioen zijn Rooms-Katholiek en pkw. 90.000 inwoners zijn aangesloten bij andere kerkgenootschappen. Het aantal actieve kerkleden zal in aantal dan ook groter zijn dan het aantal partijleden van de SED (ongeveer twee miljoen).

Voor hen die geïnteresseerd zijn in het taalgebruik van de Oostduitse media loont het beslist de moeite om eens tussen 6 en 7 uur ’s avonds te luisteren naar de uitzendingen van Stimme der DDR. De zender is in Nederland goed te ontvangen op 182 Khz (Lange Golf).

De Binnenlandse Veiligheids Dienst (BVD)

leestijd: ± 1 minuut

Maar ook de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) stond niet stil. Per slot van rekening bleken er veel landgenoten te zijn, die zeer welwillend tegenover het totalitaire Oostblok stonden.

> Meer

• © Eduard Bekker
  Niets op deze site waarvan de rechten bij mij berusten mag worden overgenomen zonder mijn toestemming.