FROMM’S DIAGNOSE VAN VERZIEKTE MAATSCHAPPIJ
EVEN ACTUEEL ALS ORWELL EN HUXLEY

‘De Gezonde Samenleving’ geeft treffende beschrijving van hedendaagse vervreemding

Erich Fromm

Een student pedagogie kan zijn studie afsluiten zonder ooit een kind te hebben gezien. Zonder dat iemand het ooit echt gewild heeft, kan de wereld elk moment door een druk op de knop vele malen worden vernietigd. Op straat wordt een mens doodgeslagen zonder dat iemand een poot uitsteekt. Een redacties van een stadskrant, die geacht wordt te beschrijven wat er in de stad gebeurt, is gevestigd in een grote, ontoegankelijke betonbunker ver buiten die bewoonde wereld. Twee mensen uit dezelfde straat gaan elkaar te lijf, nader ze elkaar over de 27mc hebben uitgescholden.

1982
door Eduard Bekker

ie wil weten wat deze zaken met elkaar te maken hebben, is het aan te raden het boek De Gezonde Samenleving van de in 1980 overleden Amerikaanse filosoof Erich Fromm te lezen. Volgens zijn visie is de mens hard op weg een golem, een robot, te worden. Het boek dateert uit 1956, maar getuigt van een vooruitziende blik.

Twijfels

Het feit dat de mens zich - in tegenstelling tot het dier - zijn eigen leven en sterven bewust is, hoeft voor hem niet zo dramatisch te zijn als het misschien lijkt. Juist dit bewustzijn, het kennen van vreugde en verdriet en de twijfels bij belangrijke beslissingen, maken die leven juist zo zinvol. Door het kapitalisme en de snelle technische ontwikkeling van de afgelopen jaren wordt volgens Fromm dit bewustzijn echter verdoofd.

Creatief

Vroeger had de mens een kleine kring bekenden om zich heen. Zijn beroep had iets creatiefs en opbouwends. Hij wist waarvoor hij het deed en kon het resul taat van zijn eigen werk aanschouwen. Nu is het er steeds meer op gaan lijken dat al het handwerk alleen nog maar werk is dat nog niet door machines kan worden uit gevoerd (bedenk hierbij dat dit boek lange tijd voor de computer en de chip is ge schreven!). De mens is nog slechts een onderdeeltje van een geoliede machine. Als lopende-band-werker weet hij soms niet eens hoe het eindproduct eruit komt te zien.
Combineer dit met de verzorgingsstaat, waar een jeugd wordt opgevoed, die absoluut niets te kort mag komen, gevrijwaard schijnt te moeten blijven van - op zich vaak vrij onschuldige - kinderziektes en je krijgt iemand die nooit volwassen zal worden, die de eigen arbeid zal gaan verachten en uiteindelijk afdaalt tot een consumerende eenheid zonder eigen identiteit.

De twijfels en onzekerheden, die toch om de hoek komen kijken probeert men te omzeilen door de vlucht in het conformisme. Men gaat zich zo gedragen als men denkt dat van hem of haar wordt verwacht, hetgeen volgens Fromm gepaard gaat met een vrijblijvend soort openheid. Psychologen spelen hierin een kwalijke rol door afwijkende mensen naar het algemeen geaccepteerde voor beeld te kneden. Zij vormen weliswaar een luisterend oor, maar zijn niets meer dan een imitatie-relatie.

Vervreemding

Alles wat hierboven staat beschreven heeft volgens Erich Fromm een allesomvattende vervreemding tot gevolgd. De genoemde voorbeelden aan het begin zijn onder deze noemer samen te vatten. Het leven wordt abstracter: meer mensen hanteren symbolen in plaats van dingen (zoals de hierboven genoemde student), de mens laat zich leiden door zijn eigen technische voortbrengselen, inplaats van omgekeerd, omdat hij niet zijn rede beheerst, maar alleen zijn verstand, met de bewapeningswedloop als een van de ernstige gevolgen. Als iemand wordt aangevallen op straat reageert men niet meer wilskrachtig (ingrijpen op een of andere manier), maar neemt een afwachtende houding aan om te kijken wat de anderen doen (ook afwachten of zelfs doorlopen). Het winstprincipe staat centraal in plaats van de mens: de efficiëntie komt op de eerste plaats (bedrijfsparken ver buiten de stad). Fromm gelooft dat de gevestigde democratie geen oplossing biedt voor de problemen. Eens in de zoveel tijd een vakje rood maken geeft nog geen betrokkenheid van de mensen bij de politiek. Lijst trekkers produceren slechts ‘suggestief lawaai’, propaganda en loze beloften. Adverteren voor een presidentskandidaat is niets anders meer dan het werven met een sportheld of een filmster(!!).

Het lezen van Erich Fromm’s visie op deze maatschappij is zonder meer de moeite waard. Alleen is het jammer dat veel stellingen worden geponeerd zonder dat er voorbeelden worden gebruikt. Hierdoor zullen veel kritische lezers zijn thesen niet zonder meer accepteren.
Ook is het boek minder goed te volgen voor de minder geoefende lezer. En dat betreft juist diegenen die volgens Marx het meeste slachtoffer zijn van de vervreemding: de onderste lagen van de bevolking.

Het zou zeker geen kwaad kunnen als naar aanleiding van dit boek een beknop tere versie zou verschijnen met meer illustratieve voorbeelden. Want wat Erich Fromm gedacht heeft, verdient zeker een breder publiek. Veel mensen die zich slachtoffer voelen van een complexe maatschappij die zij niet meer overzien, zouden uit het boek nieuwe hoop kunnen putten.
Want Fromm is geen doemdenker. Hij blijft geloven in de mens. Want niet de mens als individu is ziek, maar de samen leving die hem boven het hoofd is gegroeid. Alleen een decentralisatie en een vorm van socialisme, waarin de mens naar zijn rede kan functioneren, kan leiden tot genezing, niet een maatschap pij waar het verstand de boventoon voert.
Om even het verschil tussen rede en ver stand te illustreren: de boer die varkens op een kluitje in een box op een beton vloer plaatst omdat dat de meeste winst oplevert, gebruikt alleen zijn verstand. Iemand die inziet dat je dat een dier niet mag aandoen en de beesten dus stro en meer ruimte geeft, handelt uit rede.

Steun

Het is te hopen dat de mensen gaan inzien dat er nog een weg terug is. De werken van Erich Fromm kunnen hierbij een steun zijn. De Gezonde Samenleving blijft actueel, net zoals Huxley’s Brave New World, een voorbeeld van de consumptiemaatschappij ten top en 1984 van George Orwell, dat de mensen laat zien als slachtoffer van een totalitaire machinerie, die door niemand meer is te stoppen. Beide boeken worden door Fromm regelmatig aangehaald. Zijn eigen werk is echter optimistischer.

Deze beschouwing is het produkt van de lesgroep van Herman Wilms, docent psychologie aan de School voor de Journalistiek in Utrecht, waarin het boek ‘De Gezonde Samenleving’ van filosoof Erich Fromm werd besproken.

FROMM’S DIAGNOSE VAN VERZIEKTE MAATSCHAPPIJ EVEN ACTUEEL ALS ORWELL EN HUXLEY